De Vliegende Hollander is een spookschip dat in de buurt van Kaap de Goede Hoop rond zou varen.

De sage verhaalt dat het schip op paasochtend in het jaar 1676 uitvoer, en volgens overleveringen spoorloos verdween in een storm nabij Kaap de Goede Hoop, om daarna als een spookschip andere schepen te terroriseren.

Het betreft een zogenaamd VOC-schip, een schip dat voer voor de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Dit was een handelsnetwerk tussen verschillende Europese en Aziatische landen. Rond Afrika varen (langs Kaap de Goede Hoop) was dan ook een heuse handelsroute voor schepen van het VOC.

De Sage

We schrijven paasochtend, 1676. Er was die tijd een machtsstrijd aan de gang om zo snel mogelijk naar Batavia (heden Jakarta) te varen. Kapiteins wilden dus zo weinig mogelijk tijd verliezen en slecht weer werd niet op gejuich onthaald. De Hollandse kapitein, Willem van der Decken, bevond zich met zijn VOC-schip die dag aan de Tafelbaai nabij Kaap de Goede Hoop, het zuidelijkste punt van Afrika.

De kaap werd geteisterd door een meedogenloze storm, maar Van der Decken was vastberaden om zijn koers naar Oost-Indië verder te zetten. Zijn bemanning smeekte hem om te wachten en verklaarde hem gek om de storm te trotseren. Maar de kapitein weigerde toe te geven aan de grillen van de natuur en werd zo kwaad, dat hij zijn scheepsbijbel en de stuurman overboord gooide en riep: "God of de duivel, de Kaap vaar ik om! Al moet ik varen tot het laatste oordeel."

De zeilen vingen een stevige wind op en het schip verdween in de storm. Vanaf dat moment bleek de vrees realiteit te zijn geworden dat de kapitein een pact met de duivel had gesloten. Het schip werd gedoemd om als spookschip de zeeën te bevaren, onophoudelijk en voor eeuwig. Volgens overleveringen vaart het schip met bloedrode zeilen tegen de wind in boven het water. Volgens sommige bronnen zou een mysterieuze groene of rode gloed boven het water de verschijning van het beruchte spookschip inluiden. Een confrontatie met de Hollander - zelfs een vluchtige glimp ervan - zou een voorbode voor een groot onheil betekenen, van bemanningsleden die op mysterieuze wijze hun leven laten tot scheepsrampen.

Menig schipper vreest dan ook, wanneer de donder ratelt en de wind giert, het pad te moeten kruisen met het vervloekte en onheilspellende fantoomschip, de 'Vliegende Hollander'.

'Kaap de Goede Hoop' © ottoduplessis/123RF

Kaap de Goede Hoop

Kaap de Goede Hoop, ook de 'Stormkaap' genoemd, stond bekend als een gevaarlijk punt, vooral voor zeilschepen. Sterke stromingen kunnen er elkaar kruisen. Zo kan het voorkomen dat twee windstromingen elkaar passeren in tegengestelde richting, waardoor het lijkt alsof het andere schip tegen de wind in zeilt. Ook de wind en luwte kon zeer afwisselend zijn, waardoor het kan gebeuren dat één schip nauwelijks vooruit gaat, terwijl een ander vaartuig even verderop hoge snelheden haalt. Volgens sommige bronnen zouden de natuurgrillen rond de kaap, waarbij koude en warme lucht elkaar kruisen, de kans op luchtspiegelingen vergroten. Deze extreme weersomstandigheden zorgden ervoor dat de bijnaam 'Stormkaap' de lading volledig dekt, de zeebodem rond de kaap is dan ook een heus kerkhof vol scheepswrakken.

De 17e eeuwse archieven

Archivarisdokter Daniel Sleigh¹ duikt in de oude archieven van de Nederlandse kolonie in Kaapstad uit de 17e eeuw, de tijd van de VOC-schepen. Als we de sage strippen van onder meer de roddels en dichterlijke vrijheden, is er van de naam 'Van der Decken' niets in de archieven teruggevonden, en er is ook geen enkel bewijs te vinden van een schip met de naam 'De Vliegende Hollander'.

Als we met een andere blik naar de geschiedenis van de 17e eeuwse zeevaarders kijken, is er volgens dr. Sleigh wel een veelbelovende kandidaat voor de echte 'Vliegende Hollander'.

De Vergulde Vlamingh

In de winter van 1689 vonden er een reeks vreemde gebeurtenissen plaats rond Kaap de Goede Hoop in een tijdspanne van drie maanden. Eerst verscheen er een komeet, die destijds als voorbode voor het kwaad werd aanschouwd. Dan werd er de dag voor kerst in 1689 een 'monster' geboren: een lam met twee lichamen en een groot, rond hoofd met één oog. Dus alweer een voorbode voor onheil. Dagen gingen voorbij, maar de schrik bleef nazinderen.

Op 28 januari 1690 verscheen er een schip aan de monding van de baai en men dacht dat dit de galjoot 'De Noord' was, maar de volgende ochtend was ze verdwenen. Drie maanden later zat er een vreemd schip achter de galjoot 'De Snoeper' aan de haven binnen. De kapitein van De Snoeper zei tegen de gouverneur dat hij dacht dat het zijn makker was. Het schip van zijn 'makker' was genaamd 'De Vergulde Vlamingh'. Maar de volgende ochtend was het schip nergens meer te bekennen.

De mysterieuze verdwijning van 'De Vergulde Vlamingh' bleef een gespreksonderwerp in kroegen en tavernes. Over de jaren werd het woord 'Vergulde' verward of verbasterd tot 'Vliegende'. De Britten besloten om de naam 'De Vliegende Vlaming' niet letterlijk over te nemen, want 'The Flying Fleming' klonk bespottelijk en zo werd er geopteerd voor 'The Flying Dutchman'. Wanneer muziekcomponist Wagner zijn opera-meesterwerk 'Der fliegende Holländer' in 1843 boven het doopvont hield, werd ook in het Nederlands de vertaling letterlijk overgenomen als 'De Vliegende Hollander'.

De kapitein Barend Fockesz (Bernard Fokke)

De kapitein van de zogenaamde makker was Albert Fockesz, de zoon van Barend Fockesz (of Bernard Fokke), een beruchte VOC-kapitein. Barend zeilde ooit naar Indonesië met een enorme snelheid en hij jaagde op smokkelaars, waarbij hij ineens voor hun boeg verscheen. Eens leed hij schipbreuk in de buurt van de Malediven, maar overleefde het. En zijn schip heette ook 'De Snoeper'. Dus er zijn twee kapiteins Fockesz, allebei vermaard rond de kaap, jaren van elkaar verwijderd. Het leek erop dat kapitein Fockesz niet was stuk te krijgen.

Het lijkt vergezocht, maar Fockesz lijkt een veelbelovende kandidaat voor de echte Vliegende Hollander. Deze informatie kan volgens de archivarisdokter leiden tot nieuwe ontdekkingen, maar er is meer onderzoek nodig.

'The Flying Dutchman', impressie gegenereerd met AI

Getuigenissen

In de volksoverlevering zou De Vliegende Hollander nog vaak gezien zijn door schippers. De opvallendste melding is uit 1880, van prins George, die toen langs de kusten van Australië voer en het schip in de verte zou hebben gezien. Het schip had volgens de verhalen drie masten met zeilen waardoor een felrood licht scheen; de bouw van het schip stamde uit een lang vervlogen tijd. George had dertien getuigen die er allen van overtuigd waren dat het De Vliegende Hollander moest zijn.

In het programma Mythen der Mensheid werd het scheepslogboek van de HMS Bacchante, waar de prins op verbleef, gecheckt op feiten. Op de dag van de waarneming (14 februari 1881) was er een matroos uit een van de ra's gevallen en dood op het dek terechtgekomen. Dit zou gebeurd zijn doordat de man geschrokken was van het spookschip dat hij zag opdoemen. Het logboek geeft wel het voorval weer maar niet dat het spookschip gezien is. Men vermoedt dat de prins zijn jeugdige fantasie erop los heeft gelaten.

Tot in de jaren negentig van de 20e eeuw zijn er getuigenissen over ontmoetingen met De Vliegende Hollander bekend. Ziehier een greep uit de meldingen.

• 1823 - HMS Leven - 'We zagen een onbekend zeil aan de lijzijde van het schip.'
• 11 juli 1881 - HMS Cleopatra, HMS Tourmaline en HMS Inconstant - 'Geen optekeningen in de scheepslogboeken.'
• 1939 en 1977 - Valsbaai langs 'Kaap de Goede Hoop' - 'Tientallen badgasten getuigen dat De Vliegende Hollander recht op hen afkwam en dan plots verdween.'
• 1941 - Duitse U-116 onderzeeër - Melding van De Vliegende Hollander te hebben gezien. Er zijn naar verluidt vanuit duikboten wel meer meldingen geweest over spookschepen, waarna de leidinggevenden zich vooral moesten verantwoorden voor het verspillen van torpedo's.
• 1911 - Schotse walvisschip 'Orkney Belle' - Zeelieden beweren bijna in botsing gekomen te zijn met het spookschip.
• 1959 - Nederlandse vrachtschip 'Straat Magelhaen' - Voltallige bemanning beweert op ramkoers gelegen te hebben met de Hollander, die op het laatste moment verdween in het donker.

Wat vreemd is dat bij de laatste twee gevallen de naam volgens de bemanning zelfs waarneembaar was op de achtersteven van het spookschip. Dit kan duiden dat het verhaal verzonnen was of op zijn minst aangedikt, daar in de Nederlandse scheepsregisters geen zeilschip de naam 'De Vliegende Hollander' draagt. Het verslag van de Schotten vermeldt ook niet dat de naam in het Engels of in het Nederlands te lezen was, en een Nederlands schip met een Engelse naam zou wel heel vreemd zijn.

Radiostilte

Lente 1943 - H.M.A.S. Beresford - Westwaarts zeilend richting Kaap de Goede Hoop, verbrak de radiostilte om een bericht van twee woorden uit te zenden: “Vliegende Hollander”. Toen heerste er volledige stilte en noch het schip, noch de bemanning van 34 man, werd ooit nog weer gezien.

Kapiteins Willem van der Decken (Efteling) en Davy Jones (Pirates of the Caribbean)

Kapitein

Barend Fockesz aka Bernard Fokke

Eén van de zeelui die aan de sage van de Vliegende Hollander wordt gekoppeld is de Fries Barend Fockesz, die in 1678 in een recordtempo (namelijk drie maanden in plaats van zes maanden of meer) met zijn VOC-schip naar Indië voer. Het verhaal ging dat het schip duivelse snelheden kon halen omdat Fockesz een pact met de duivel had gesloten. Hij kreeg zeven jaar lang de wind in de zeilen. In ruil daarvoor moest zijn schip voor eeuwig rondvaren.

Willem van der Decken

Het boek 'The Phantom Ship' uit 1837 van de Engelsman Frederick Marryat plaatst 'Willem van der Decken' aan het roer van De Vliegende Hollander. In de opera 'Der fliegende Holländer' van Richard Wagner uit 1843 is Hendrick van der Decken de kapitein. Het Nederlandse attractiepark 'Efteling' opende in 2007 de attractie 'De Vliegende Hollander', met kapitein Willem van der Decken in de hoofdrol.

Niet verwonderlijk dus dat de meeste schriftelijke en mondelinge overleveringen Van der Decken als de kapitein van De Vliegende Hollander wordt aangeduid.

Davy Jones

De Schotse auteur Tobias Smollett omschreef Davy Jones in het boek 'The Adventures of Peregrine Pickle' (1751) als het monster dat over alle kwade geesten van de zee heerst. De filmserie 'Pirates of the Caribbean' zet Davy Jones ook achter het stuurwiel van 'De Vliegende Hollander'.

'Havenstadje uit de VOC-tijd' | Efteling © loopings.nl

Terneuzen

Aangenomen wordt dat de Engelsman Frederick Marryat, schrijver én zeeofficier, ervoor zorgde dat 'De Vliegende Hollander' wordt gekoppeld aan de Nederlandse havenstad Terneuzen in Zeeuws-Vlaanderen. Hij schreef in 1837 'The Phantom Ship'. Daarin maakte hij Terneuzen tot geboorte- en woonplaats van kapitein Willem van der Decken. Het weer zou reeds bij zijn vertrek al grote problemen hebben gegeven, maar zou toch, weliswaar tegen de zin in van de havenmeester, vertrokken zijn.

Toch is het duidelijk dat het schip De Vliegende Hollander nooit in Terneuzen gebouwd zou kunnen zijn, want de VOC-schepen werden meestal gebouwd in Oostzaan, Zaandam, Amsterdam en Rotterdam (Delfshaven). En het is evenmin zeker dat het schip in de haven heeft gelegen, want de breedte van die haven was nog geen 8 meter, dus laat staan dat een VOC-schip van 18 meter er had kunnen liggen. De enige optie zou kunnen zijn langs de kade of zelfs een paar mijl verder voor anker in de Schelde. Pas na 1827 kreeg Terneuzen als haven meer faam doordat in de periode 1825-1827 een kanaal werd gegraven naar Sas van Gent. Hiermee kreeg de stad Gent een nieuwe verbinding naar zee. Nog groter zou de haven van Terneuzen worden na de aanleg van de spoorlijnen Gent-Terneuzen en Mechelen-Terneuzen omstreeks 1880.

Historiseren

Volgens Prof. Dr. Helge Gerndt², gewezen Duitse hoogleraar folklore, wordt Terneuzen als geboorteplaats van De Vliegende Hollander pas geopperd in de 19e of zelfs de 20e eeuw. De professor meent dat het hier gaat om een typisch geval van 'historiseren' - het verhaal van een algemene zeeman die eeuwig moet blijven varen wordt dan gekoppeld aan een bepaalde locatie.

Ook volgens Edwin Hamelink, historicus bij de Heemkundige Vereniging Terneuzen, heeft de Engelse zeeofficier Frederick Marryat de sage op Terneuzen geprojecteerd. Volgens de historicus telde Terneuzen vroeger wel twee echte kaperkapiteins: Ghyslain du Plessis en Nicolaas Jarry. Het lijkt erop dat deze kapiteins door de jaren zijn vergeten en dat het verhaal van De Vliegende Hollander de voorkeur genoot.

Natuurverschijnselen

Fata Morgana

Menig geleerde denkt echter dat de verschijning van De Vliegende Hollander niets meer dan een luchtspiegeling betreft, een zogenaamde 'Fata Morgana'. Een luchtspiegeling kan vele vormen aannemen, waardoor het soms lijkt alsof het schip boven de golven zeilt, terwijl hij andere keren op zijn kop hangt.

Maar dat elke verschijning van het spookschip kan worden toegeschreven aan een Fata Morgana, daar is niet iedereen van overtuigd. Voor dergelijke luchtspiegelingen zouden er niet alleen temperatuurverschillen maar ook zonlicht nodig zijn, terwijl veel confrontaties met de Hollander zouden zich hebben afgespeeld te midden van donkere stormen. Het verbaast onderzoekers ook dat verschillende ooggetuigen De Vliegende Hollander van zo dichtbij zouden hebben gezien, wat dus haaks staat met de gedaante van een verre, wazige luchtspiegeling.

Sint-Elmsvuur

De mysterieuze gloed kan Sint-Elmsvuur zijn, dat soms optreedt bij onweer. Wanneer de lucht elektrisch geladen is, kunnen er vonken ontbranden uit uitstekende voorwerpen, zoals scheepsmasten. De kleuren van deze vonken kunnen verschillen. Sint-Elmsvuur is genoemd naar 'Erasmus van Formiae', patroonheilige van de zeelui, die in het verschijnsel voortekenen van naderend onheil zagen.

'The Flying Dutchman' - Schilderij, olieverf op doek © Charles Temple Dix, 1860

De Zeven Zeeën

De overlevering spreekt vooral over De Vliegende Hollander die voor eeuwig rond de 'Kaap de Goede Hoop' moet varen. Sommige bronnen breiden zijn jachtgebied uit en spreken van de zeven zeeën, het spookschip kan dus overal opduiken. Zo schreef Washington Irving over een Vliegende Hollander op de Hudson-rivier in New York, de Duitser Hauff plaatste hem in de Indische Oceaan, Heine in Schotland en Wagner liet het spookschip in de Noorse wateren varen.

Door de eeuwen heen kwamen er wereldwijd meldingen en verhalen over De Vliegende Hollander. Ziehier een amusant verhaal bij 'Kaap Hoorn', het zuidelijkste punt van Zuid-Amerika:

Een schip komt De Vliegende Hollander tegen. De bemanning wordt bang en maant de kapitein aan om te vluchten. De kapitein weigert, neemt een megafoon en roept: 'Een paar zeemijl verderop ligt een schip met Hollandse jenever. Vaar daar maar heen!' Je had moeten zien hoe snel die Vliegende Hollander wegstoomde. Zo zijn we gered van een gruwelijke dood.

Tijdgeest

Britse bronnen als MacDonald, Barrington en 'Blackwood’s Edinburgh Magazine' in mei 1821 maakten als eerste melding van het verhaal. De sage kent dus blijkbaar haar oorsprong in Groot-Brittanië, waar volgens geschiedkundigen in de 17e tot 19e eeuw gespannen verhoudingen waren met Nederland. Tot ongenoegen van de Britten hadden de Hollanders de voor de scheepvaart strategisch belangrijke Kaapstad in handen tot 1814.

De Nederlandse dominantie der zeeën leek voor de Britten moeilijk te verteren. De Hollanders waren niet erg populair en het Engelse woord Dutch (Nederlands) had voor de Britten een negatieve bijklank.
Een verhaal in leven roepen van een waanzinnige Hollandse kapitein die een pact sloot met de duivel, zou een uitstekend propagandamiddel zijn om hun vernederingen te dempen in de geschiedenisboeken. De Engelsen gaven het spookschip dan een identiteit. Het was niet zomaar een spookschip, het was een Hollandse boot.

Verschillende geschiedkundige bronnen achten het mogelijk dat de Britten de plagen en ongelukken op zee graag wilden verhalen op de 'vervloekte' Hollanders. Vandaar misschien dat het onheil uit de verhalen niet toevallig vrij duidelijk verwijzen naar de Nederlanders. Denk maar aan het schip 'The Flying Dutchman', de kapitein 'Willem Van der Decken' en de thuisbasis 'Terneuzen', de Nederlandse havenstad.

'The Flying Dutchman'

Besluit

Spotnamen zijn dan ook van alle tijden en komen voor in alle regio's. Doorgaans worden spotnamen heden met trots gedragen, soms zelfs opgenomen als gildetekens en kennen ze hun oorsprong bij een gebeurtenis of reputatie uit het verleden. Ze behoren tot de folklore en zijn over het algemeen omarmd in de lokale cultuur. Maar dus niet altijd. Het gebeurt ook dat bijnamen uit de lucht gegrepen zijn en aangedikt met leugens en achterklap leiden ze dan een eigen leven. Misschien is dat ook zo bij 'De Vliegende Hollander'. Wanneer we met een nuchtere blik de geschiedenisboeken ter hand nemen en ons bewust zijn van de tijdgeest, bestaat deze mogelijkheid.

Dat er extreme weersomstandigheden op zee kunnen voorkomen staat buiten kijf, dit gecombineerd met de drukke handelsroute rond de Kaap de Goede Hoop, maakt dit een van de gevaarlijkste wateren. De stille getuigen zijn de duizenden scheepswrakken op de zeebodem rond de 'Stormkaap'.