De straat 'Schoonaerde' in het Schaffense gehucht 'Schoonaarde'
Schoonaarde ('t Schenaar) is een gehucht van Schaffen, deelgemeente van Diest, met Schoonaerde - met 'ae' - als een dominante straat, deel van de belangrijke gewestweg N29, die dit gehucht doorkruist.
Schoonaarde situeert zich tussen het dorp Schaffen en de stad Diest en kende vroeger een autonoom bestaan met een bloeiende veehandel, succesvolle horecazaken, een statie, een postkantoor, een bioscoop "CINEMA RIO", en zelfs een eigen voetbalploeg.
Schoonaarde was vroeger van heinde en verre vooral bekend om haar veehandel, als het ware het mekka van vele veehandelaars. Schoonaarde was door veehandelaars makkelijk bereikbaar omdat het zich bevond op een koopliedersroute. Op woensdag 6 januari 1892 werd er zelfs een officiële wekelijkse veemarkt geopend, die een zware concurrent van de Diestse veemarkt was. De concurrentiestrijd was bitsig omdat beide markten op woensdag plaatsvonden.
De spotnaam “Koeistetten” (Koeienstaarten) hadden de inwoners van Schoonaarde te danken aan de talrijke veehandelaars die er zich hadden gevestigd. Koeien waren alom aanwezig in het straatbeeld van Schoonaarde en dus kon de spotnaam niet lang uitblijven.
Schoonaarde had tussen 27 mei 1878 en 29 september 1957 een eigen station langs spoorlijn 17.
Spoorlijn 17 is de Belgische spoorlijn die Diest verbond met Beringen-Mijn. De sectie Tessenderlo - Beringen-Mijn werd opgebroken rond 1988. Voor passagiers werd de spoorlijn afgeschaft in 1957. Het gedeelte Diest - Tessenderlo wordt nog steeds gebruikt voor goederenvervoer.
Naast de aanwezigheid van een spoorweg was er ook een tramspoor die Schoonaerde doorkruiste. Dit tramspoor tussen Diest en Beringen beschikte over een tramhalte ter hoogte van Schoonaerde.
Schoonaerde werd vernield door bombardementen van de Duitsers tijdens WOI op 18 augustus 1914 en tijdens WOII op 10 mei 1940 en per vergissing door de Amerikanen op 10 april 1944.
Het doelwit van de Amerikanen was het militair vliegveld van Schaffen, maar het bombardement was niet accuraat en Schoonaerde werd opnieuw zwaar getroffen. Huizen werden met de grond gelijk gemaakt of zwaar beschadigd en onbewoonbaar.
Schoonaarde had ook haar eigen voetbalploeg, naar men zegt zou deze ploeg reeds de naam "Sparta Schaffen" hebben gedragen. Het dorp Schaffen had destijds nog geen eigen voetbalploeg. De Schoonaerdse voetbalploeg kende helaas een abrupt einde toen op een nacht de doelen van het voetbalveld werden gestolen. De inwoners van Schoonaarde waren ervan overtuigd dat dit het werk was van dorpelingen uit het aangrenzende dorp Schaffen. In een lokale editie van Het Laatste Nieuws was er tevens een artikel verschenen waarin de beschuldigende vinger wees richting Schaffen, waar blijkbaar voetballiefhebbers de term "goalgetter" iets te letterlijk namen.
De oudste vorm van de naam Schoonaarde is Ten Aarde, dat we eerst ca. 1360 als herkomstnaam aantreffen van Lauwereis vanden Aerde en ca. 1380 als plaatsaanduiding, Ten Aerde. Later wordt deze plaatsnaam aangevuld met het aanwijzende “gene” (gindse, verder afgelegen), in 1416 Tghenen Arde, in 1560 Genaarde, dat tenslotte met toevoeging van een s- klank, tot Schenaerde, Tschenaer (1566) en het Schenaet (1722) werd.
Schoonaarde (in 1566 Tschonaerde) is een vervorming in de schrijftaal, met schoon, mooi, die sinds de 16de eeuw naast de volkstaalvorm (Het) Schenaar of Schenaat staat. Aarde heeft hier de betekenis gemeenschappelijke grond, vooral gemeenschappelijke weide. (Claes et al., 1989, p. 46-47)
door Frans CLAES s.j.
Eer ik de speciale ontwikkeling van de naam Genaarde tot Schoonaarde te Schaffen behandel, wil ik nog even wijzen op het eigen karakter van het gehucht dat deze naam draagt. Opmerkelijk is vooral dat dit gehucht vroeger altijd veel meer bevolkt is geweest dan het dorpscentrum van Schaffen. Zo worden er in 1569 op een totaal van 148 huizen voor heel Schaffen 50 voor Ten Aarde, het huidige Schoonaarde, vermeld en maar 25 voor Schaffen-Dorp (BS 2279, 174-180).
Tussen Schoonaarde en Schaffen-Dorp was trouwens tot in de 16de eeuw het eigenlijke centrum van de meierij Kaggevinne gelegen, met de dingbank bij de Kaggepoel, een vijver die ook Kaggevinne heette. Eigenaardig is nog dat Schoonaarde tot in de 17de eeuw niet onder de parochie Schaffen hoorde, maar onder de Onze-Lieve-Vrouweparochie van Diest, terwijl de rest van de meierij Kaggevinne, nl. Molenstede, het huidige Kaggevinne en delen van Assent en Webbekom, onder de Sint-Sulpitiusparochie van Diest hoorde.
De oudste naam die ik voor Schoonaarde gevonden heb, is Ten Aarde. Deze naam komt van 1399 tot 1867 voor en wel tot de 16de eeuw als de enige naam van het gehucht. Hij is gevormd van het woord aard, gemeentegrond, speciaal gemeenteweide. Vanaf het begin van de 16de eeuw heb ik naast de vorm Ten Aerde ook verbindingen met gene gevonden: 1519 te ghenen arde (BS 338, 40vo), in 1523 te gheenen arde (ibid. 132vo), in 1529 te gheenen arden (ibid. 264vo), in 1560 van genaerde (BS 334ter, 19) en in 1572 te ghenen aerdt (BS 340, 297).
Vanaf de tweede helft van de 16de eeuw komen daarnaast ook vormen met (t)s(c)hen en schan voor: in 1566, in een Franse tekst, a schenaerde en a tschenaer (BR 45730, 13 en 14), in 1592 tshenarde (BS 343, 63vo), in 1619 te schenart (DN 317) en te schanaede (DN 45), in 1634 achter schenaer (DN 390), in 1636 tot schenarte (BS 346, 103vo), in 1664 tot Schanaer (DN 392, 23-8-64), in 1722 aent schenaert (BS 362, 183) en het schenaet (ibid. 184vo) en in 1740 op t'Schenaet (BS 366, 177). Soortgelijke vormen met overgang van t(e) gen naar (t)schen heb ik boven in mijn lijst al bij twee andere gene-namen vermeld: bij Genenbroeke te Schaffen in 1526, 1611 en 1640 en bij Struikt te Assent in 1516.
Blijkbaar is er in deze namen, onder invloed van de voorafgaande t, palatalisatie van g tot sch of sj opgetreden. In de naam schenaart is de ontwikkeling immers tot sjenaart gegaan. De huidige dialectuitspraak van deze naam is tsjenaar of tsjenaat, met een doffe e en met de klemtoon op de tweede lettergreep. In deze vorm is tsjen- in feite een gefossiliseerde vorm van te gene. De aanvangs-t is nu vast met de naam verbonden, die nu als onzijdig wordt aangevoeld en gewoonlijk door op voorafgegaan. Dit blijkt al uit de twee vormen in 1722 en de vorm in 1740. De overgang van t(e)gen naar tsjen is wel te vergelijken met die van -ken naar -tje(n) in het verkleinwoord.
De vorm Schoonaarde heb ik voor het eerst in 1566 aangetroffen. Deze vorm, sinds de tweede helft van de 19de eeuw de enige schrijftaalvorm, is vermoedelijk in de schrijftaal volksetymologisch ontstaan uit schenaarde. Daarbij dacht men dan aan schoon ‘mooi’ en soms schreef men de naam in twee delen: in 1634 tot Schoon-Aerde (BH 116, 69vo) en in 1707 tot schoen Aerde (BS 358, 22). Er was echter geen reden waarom men juist in de periode van de 16de-eeuwse oorlogen dit gehucht plotseling zo ‘mooi’ zou gaan vinden.
In 1729 schreef men nog van schonard oft genen aerde (BS 364, 82). Nadien heb ik de vorm met gene niet meer aangetroffen. Na 1740 (zie boven) heb ik de vorm met tschen ook niet meer in de schrijftaal gevonden. Thans staat de volkstaalvorm tsjenaar of tsjenaat tegenover de schrijftaalvorm Schoonaarde. Soms heeft de eerste vorm, met t, wel invloed op de tweede gehad, zoals in 1827 op 't schoonaerde (BN 35017, 175/1) en in 1860 ontrent het Schoonaerde (BN 35052, 173/6).
Vermoedelijk zijn de vormen met gene bij de oude plaatsnaam Ten Aarde nog wel ouder dan ik ze gevonden heb. In 1448 schijnt de familienaam Ghenaerts immers aan zo'n oudere vorm Genaart ontleend te zijn. Het is inderdaad mogelijk dat Ten Aarde weliswaar tot in de 16de eeuw de enige (of toch de gewone) schrijftaalvorm is geweest, juist zoals nu Schoonaarde, maar dat daarnaast de vorm Genaart of Genaarde al in de volkstaal leefde.
Tenslotte merk ik op dat deze verklaring van de naam Schoonaarde te Schaffen niets zegt over dezelfde naam op andere plaatsen. Zo bevat de naam van het gehucht Schoonaarde te Erps-Kwerps, naar daar ingewonnen inlichtingen, al sinds de 13de eeuw het element schoon, dat er ook nu in de plaatselijk uitspraak van de naam gehoord wordt. Mogelijke betekenissen van het element schoon in zulke namen zouden zijn: ‘helder’, van water, bijv. in Schonebeek, ‘vruchtbaar’ of ‘zonder onkruid’, bijv. in Schoneveld, ‘riant, aangenaam’, bijv. in Schönberg en ‘zuiver, ontbloot, d.i. gerooid’, bijv. in Schunissen (d.i. schoon hees, gerooid kreupelhout).
Te Schaffen is Schoonaarde, evenals de volksnaam tsjenaat, echter een vervorming van het oudere tgenaarde of te genen aarde. (Claes, 1983, p. 49-50)
In Diest en omgeving werd het aanwijzend voornaamwoord geen of gene vroeger vaak als eerste lid aan plaatsnamen toegevoegd. In slechts twee gevallen echter heeft dit element zich weten te handhaven: in de naam Genevenne te Deurne en, op een vervormde wijze, in de naam Schoonaarde (in de volkstaal Tsjenaar of Tsjenaat) te Schaffen. De verspreiding van het element geen of gene in de streek van Diest sluit goed aan bij het aangrenzende gebied van Meldert, Lummen, Paal en andere dorpen van de ‘verbeterde Kempen’, waar dit element het best heeft standgehouden. (Claes, 1983, p. 49-50)